قدیمی ترین آسیاب بادی ایران

حقایق قدیمی ترین آسیاب‌ بادی ایران (نشتیفان)، شاهکار مهندسی عصر صفویه

آسیاب‌ها یا آس‌بادهای نشتیفان از جاذبه‌های زیبای روستای نشتیفان  هستند. نشتیفان در جنوب شرقی خوافدر استان خراسان رضوی قرار دارد. این شهر به خاطر وجود آسیاب‌های بادی قدیمی‌اش مشهور است. نام شهر از دو جزی نش به معنی نیش و تیفان به معنی توفان تشکیل شده است. وزش بادهای موسمی منطقه سیستان که همه ساله به مدت حدود ۱۲۰ روز ادامه دارد، موقعیت خاصی را برای ابداع آسیاب‌های بادی منحصر به فرد در این شهر به وجود آورده است. مردم محلی آسیاب بادی را «آس باد» می‌نامند. پیشینه ساخت آسیاب‌های بادی در ایران به قبل از ورود اسلام می‌رسد، اما سابقه ساخت آسیاب‌های بادی نشتیفان به عصر حاکمیت صفویه برمی‌گردد. با این توضیح مختصر به سراغ حقایق آسیاب‌های بادی نشتیفان می‌رویم.

۱. آسیاب‌های بادی همان‌طور که نام آن‌ها پیدا است، با حرکت باد کار می‌کنند و سابقه آن‌ها به ایران باستان می‌رسد.

۲. قدیمی‌ترین و مهم‌ترین منبع مستند در زمینه سابقه آسیاب‌های بادی در ایران تاریخ ابن خلدون است. این منبع تاریخی سابقه آسیاب‌های بادی در ایران را به پیش از اسلام می‌رساند.

۳. آسیاب‌های بادی نشتیفان در استان خراسان رضوی و شهرستان خواف، در دوره صفویه ساخته شده و از آن زمان برجای مانده‌اند.

۴. آسیاب‌های بادی نشتیفان شاهکار مهندسی ایرانی را نشان می‌دهند.

۵. ساختار آسیاب‌های بادی نشتیفان معماری خاصی دارد و به آسیاب‌های بادی دیگر که به‌صورت چرخشی کار می‌کنند، شباهت ندارند.

۶. در شهر نشتیفان در حال حاضر بقایای ۴۰ آسیاب بادی وجود دارد که منظره‌ای بی‌بدیل را خلق کرده‌اند.

۷. مهم‌ترین آسیاب‌های بادی نشتیفان مرمت و بازسازی شده و قابلیت استفاده را دارند.

۸. برخی از آسیاب‌های بادهای نشتیفان در حال حاضر فعال هستند و برای آسیاب کردن از آن‌ها استفاده می‌شود.

۹. آسیاب‌های بادی این منطقه را آس‌باد نیز می‌گویند.

۱۰. اصلی‌ترین منبع انرژی آسبادهای نشتیفان، باد ۱۲۰ روزه سیستان است که نه فقط در همان ۱۲۰ روز، بلکه در تمام مدت سال اثرات آن وجود دارد. ناگفته نماند که بادهای دیگری مانند باد نیشابور نیز محرک این آسیاب‌ها هستند.

۱۱. وزش بادهای ۱۲۰ روزه سیستان در دوره گرم سال از اردیبهشت تا پاییز است و منشا این بادها که به بادکوه معروف هستند، ارتفاعات پربرف کوه بابا در هندوکش هستند.

۱۲. بنای آسبادها از ساده‌ترین مصالح موجود، یعنی از خشت، گل و چوب ساخته شده و ساختمان آن از دو طبقه اصلی تشکیل شده است.

۱۳. طبقه همکف آسباد سالن اصلی آن است که محل قرار گرفتن سنگ بزرگ و مدر آسیاب است و کار اصلی آسیاب غلات در آنجا انجام می‌شود. این طبقه را برخلاف جهت حرکت باد ساخته‌اند تا هنگام وزش باد، مشکلی برای ادامه فعالیت نداشته باشد. از این طبقه به عنوان انبار غلات استفاده می‌شود.

۱۴. پره‌های آسیاب از چوب ساخته شده‌اند، در قسمت فوقانی قرار دارند و سبک هستند تا به راحتی حرکت کرده و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حرکت درآورد.

۱۵. در آسباد خوانشرف نهبندان برای پره‌ها از شاخه‌های نخل استفاده شده است. نکته جالب در معماری آسباد، قرار گرفتن درب ورودی آسباد، پشت به باد است.

۱۶. آسیاب‌های بادی نشتیفان برخلاف آسیاب‌های بادی که معمول است، پره‌های دایره‌ای ندارند و چرخش آن‌ها به‌صورت دایره‌ای حول مرکز خود نیست.

۱۷. آسیاب‌های بادی نشتیفان به شکل ایستاده ابداع و ساخته شده و پره‌های آن به‌صورت عمودی حول محوری استوانه‌ای شکل و چوبی با ساختاری ساده به طبقه زیرین و روی سنگ‌های آسیاب متصل می‌شود.

۱۸. در حفره‌ای که زیر سنگ‌ها وجود دارد، دستگاهی است خیلی قدیمی و ابتدایی که بر اساس کار اهرم می‌تواند به جای ترمز، سنگ‌ها را به هنگام لزوم از حرکت بازدارد.

۱۹. در آسبادها ابزاری به نام «تخت وحشت» وجود دارد که از پایین و از داخل آسیاب حرکت سنگ‌ها را کند می‌کند، پس از آن بلافاصله چرخ و پر را در بالا با اهرم دیگری به نام «نی‌باد» کاملا مهار کرده و کار تعطیل می‌شود.

۲۰. محور و چرخ پر در حفره‌ای به نام «کلوسی» با «خرپل» ارتباط می‌یابد و میله‌ای خراطی شده با نام «قلندرک» حرکت محور را در داخل کلوسی تسهیل می‌کند.

۲۱. بی‌نظمی باد، خللی در کار آسیاب به‌وجود نمی‌آورد و کار به آرامی پیش می‌رود.

۲۲. در آسبادهای نشتیفان یک جوال گندم ۳۰ تا ۴۰ منی (کیسه گندم ۱۵۰کیلویی) در پرخو (مخزن گندم) ریخته می‌شود و تا آرد شدن گندم نیازی نیست آسیابان، آسیاب بادی را کنترل کند. اگر باد بوزد آسیاب کارش را انجام می‌دهد.

۲۳. کار آسبادهای نشتیفان را تنها نبودن و نوزیدن باد می‌تواند مختل کند. برعکس آن، هرچه باد بیشتر و تندتر بوزد حرکت آسبادها نیز سریع‌تر انجام می‌شود.

۲۴. جالب است بدانید که سیستم طراحی آسبادها در عین سادگی، کارایی فوق‌العاده‌ای داشته و نیروهای طبیعی را بدون صرف هزینه به کار می‌گرفته است. این آسبادهای طبیعی هیچ گونه آلودگی برای طبیعت ایجاد نمی‌کرده و هیچ آسیبی به چرخه طبیعت وارد نمی‌کردند.

۲۵. وجود آسبادها نقش اساسی در زندگی و معیشت مردم نشتیفان برجای گذاشته است.

۲۶. در روزگارانی که هیچ نیروی خاصی برای رفع نیازهای بشر وجود نداشت، مهار باد و استفاده از آن جهت آرد نمودن گندم سبب افزایش کارایی نشتیفان و اقتصاد آن شده بود.

۲۷. در نشتیفان در فصول کم باد از رودخانه‌های جنوب نشتیفان که در این زمان از جریان آب برخوردار بودند، جهت به کارگیری آسیاب‌های آبی استفاده می‌شد. بقایای آسیاب‌های آبی در نشتیفان قابل رویت است.

۲۸. امروزه آسیاب‌های نشتیفان مرمت شده و از آن‌ها استفاده می‌شود، این آسیاب‌ها امروزه در حال فعالیت هستند.

۲۹. متاسفانه تا به امروز تلاش جدی برای معرفی آسبادهای نشتیفان صورت نگرفته است. در حال حاضر مسئولان میراث فرهنگی تلاش می‌کنند تا از طریق رسانه‌های موجود، این آسیاب‌ها را به جهانیان بشناسانند.

۳۰. استفاده از ظرفیت‌ آسبادهای موجود در نشتیفان و دیگر آثار تاریخی، برای گسترش گردشگری در این منطقه، می‌تواند موجب رونق اقتصادی در منطقه شود.

۳۱. در حال حاضر آسبادهای نشتیفان به عنوان یک اثر تاریخی شگرف در حال فعالیت است و به‌عنوان یکی از جاذبه‌های توریستی قابل بازدید است.